Sinh kế bền vững là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa về sinh kế bền vững

Sinh kế bền vững là khả năng của một cá nhân, hộ gia đình hoặc cộng đồng trong việc đảm bảo và cải thiện phương thức mưu sinh lâu dài mà không làm tổn hại đến môi trường tự nhiên, xã hội hoặc kinh tế. Theo Chambers và Conway (1992), sinh kế được coi là bền vững khi nó có thể chống chịu, phục hồi sau các cú sốc, duy trì hoặc tăng cường năng lực và tài sản mà không làm suy giảm sinh kế của người khác hoặc thế hệ tương lai.

Khái niệm này không chỉ tập trung vào khả năng tạo ra thu nhập mà còn nhấn mạnh đến tính ổn định, tự cường, và khả năng thích ứng với các thay đổi về môi trường, xã hội hoặc thị trường. Một sinh kế bền vững phải vừa đáp ứng được nhu cầu vật chất trước mắt, vừa không đe dọa sự tồn tại của các hệ sinh thái hoặc cấu trúc xã hội dài hạn.

Sinh kế bền vững đặc biệt quan trọng trong bối cảnh nghèo đói, bất bình đẳng, biến đổi khí hậu và suy thoái tài nguyên. Nó là trụ cột trong các chiến lược phát triển bền vững toàn cầu và địa phương, được nhiều tổ chức như UNDP, FAO, Oxfam áp dụng như một khung tiếp cận ưu tiên.

Các thành phần chính của khung sinh kế bền vững

Khung sinh kế bền vững (Sustainable Livelihoods Framework - SLF) là một công cụ phân tích toàn diện nhằm xác định và đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến sinh kế của người dân. SLF bao gồm năm nhóm tài sản chính:

• Tài sản con người (Human Capital): Trình độ học vấn, kỹ năng, sức khỏe và khả năng lao động.
• Tài sản tự nhiên (Natural Capital): Tài nguyên thiên nhiên như đất, nước, rừng, không khí sạch và đa dạng sinh học.
• Tài sản vật chất (Physical Capital): Cơ sở hạ tầng, nhà ở, công cụ sản xuất, phương tiện đi lại và công nghệ.
• Tài sản tài chính (Financial Capital): Thu nhập, tiết kiệm, tín dụng, bảo hiểm, trợ cấp xã hội.
• Tài sản xã hội (Social Capital): Quan hệ cộng đồng, mạng lưới hỗ trợ, sự tin cậy, thể chế và quyền tiếp cận thông tin.

Mỗi nhóm tài sản trên đều có vai trò quan trọng trong việc xác lập và duy trì sinh kế ổn định. Sự thiếu hụt hoặc mất cân bằng trong một hoặc nhiều tài sản có thể khiến sinh kế trở nên dễ tổn thương.

Bảng dưới đây minh họa vai trò và ví dụ cụ thể cho từng nhóm tài sản:

Loại tài sản	Ví dụ	Tác động đến sinh kế
Con người	Lao động có kỹ năng, người khỏe mạnh	Tăng năng suất, thích ứng với biến đổi
Tự nhiên	Đất canh tác, rừng phòng hộ	Đảm bảo nguyên liệu, năng lượng, thực phẩm
Vật chất	Đường nông thôn, công cụ nông nghiệp	Hạ chi phí sản xuất, cải thiện vận chuyển
Tài chính	Quỹ tín dụng, bảo hiểm mùa vụ	Tăng khả năng đầu tư, chống sốc tài chính
Xã hội	Hợp tác xã, tổ liên kết nông dân	Tăng sức mạnh cộng đồng, chia sẻ rủi ro

Tiếp cận sinh kế bền vững trong phát triển

Tiếp cận sinh kế bền vững là phương pháp phân tích và can thiệp toàn diện, lấy con người làm trung tâm, nhằm giải quyết nghèo đói và bất bình đẳng. Phương pháp này không chỉ dừng ở việc cung cấp trợ cấp, mà tập trung vào việc nâng cao năng lực tự cường, thúc đẩy khả năng kiểm soát tài sản và ra quyết định của người dân.

Tiếp cận SLF yêu cầu đánh giá bối cảnh sống, các yếu tố rủi ro (môi trường, xã hội, chính sách) và cấu trúc thể chế ảnh hưởng đến quyền tiếp cận tài sản. Các giải pháp thiết kế phải tính đến sự đa dạng sinh kế, tính linh hoạt theo vùng miền và có cơ chế giám sát sự tiến bộ một cách liên tục.

UNDP và FAO đã ứng dụng phương pháp này trong nhiều chương trình phát triển nông thôn và xóa đói giảm nghèo, đặc biệt tại châu Phi và châu Á. Các kết quả cho thấy khi người dân được trao quyền và công cụ phù hợp, họ có khả năng tự xây dựng sinh kế bền vững và thoát khỏi phụ thuộc vào viện trợ.

Ứng dụng thực tiễn của sinh kế bền vững

Sinh kế bền vững không phải là một mô hình cứng nhắc mà là nguyên lý thích ứng cao, có thể áp dụng cho nhiều nhóm dân cư và điều kiện khác nhau. Các dự án thực tiễn thành công đều có điểm chung là gắn kết được yếu tố kinh tế với môi trường và cộng đồng địa phương.

Các ví dụ cụ thể:

• Uganda: Dự án của The Hunger Project kết hợp nông nghiệp hữu cơ, quỹ tiết kiệm tự quản và kỹ năng kinh doanh cho phụ nữ.
• Indonesia: Sáng kiến nuôi cá rô phi trong lồng bè giúp cải thiện an ninh lương thực và tạo thu nhập cho hộ nghèo ven biển.
• Canada: Chương trình Indigenous Guardians hỗ trợ người bản địa giám sát rừng và bảo tồn văn hóa truyền thống, đồng thời tạo việc làm.

Những ứng dụng này cho thấy khái niệm sinh kế bền vững có thể triển khai linh hoạt ở cả khu vực đô thị và nông thôn, từ kinh tế phi chính thức đến bảo tồn tài nguyên. Yếu tố quyết định là sự phù hợp về mặt văn hóa – xã hội và mức độ tham gia thực chất của cộng đồng trong từng giai đoạn của dự án.

Vai trò của sinh kế bền vững trong bảo tồn môi trường

Sinh kế bền vững đóng vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ và tái tạo tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt ở các khu vực nông thôn và vùng ven rừng. Việc gắn kết giữa mục tiêu kinh tế và sinh thái giúp cộng đồng vừa duy trì được thu nhập ổn định, vừa tránh gây áp lực lên môi trường. Đây là điểm khác biệt then chốt so với các mô hình sinh kế truyền thống vốn tiêu thụ tài nguyên theo hướng khai thác cạn kiệt.

Các mô hình sinh kế thân thiện với môi trường như nông nghiệp hữu cơ, lâm nghiệp cộng đồng, đánh bắt bền vững, du lịch sinh thái... không chỉ mang lại lợi ích kinh tế dài hạn mà còn cải thiện đa dạng sinh học và chất lượng hệ sinh thái. Những mô hình này khuyến khích sử dụng tài nguyên theo nguyên tắc tái sinh, tuần hoàn và chia sẻ cộng đồng.

Ví dụ, tại Kenya, mô hình "chăn nuôi gắn kết bảo tồn" (conservation grazing) ở các khu vực giáp ranh công viên quốc gia đã giúp hạn chế xung đột người – động vật hoang dã, đồng thời tạo thu nhập từ du lịch sinh thái. Ở Nepal, chương trình quản lý rừng cộng đồng (CFM) cho phép các nhóm dân cư kiểm soát và hưởng lợi từ rừng địa phương trên cơ sở cam kết bảo vệ và phục hồi sinh thái.

Thách thức và cơ hội trong việc thực hiện sinh kế bền vững

Dù sinh kế bền vững được xem là giải pháp chiến lược để giảm nghèo và phát triển bền vững, nhưng triển khai thực tế vẫn gặp nhiều rào cản. Những thách thức chủ yếu bao gồm:

• Hạn chế về tài chính: Các hộ nghèo thường không có đủ vốn đầu tư ban đầu để chuyển đổi mô hình sinh kế.
• Thiếu kiến thức và kỹ năng: Trình độ học vấn thấp, thiếu tiếp cận thông tin và tập huấn kỹ thuật làm giảm khả năng đổi mới và áp dụng mô hình mới.
• Rào cản thị trường: Khó khăn trong tiếp cận đầu ra ổn định cho sản phẩm sinh thái như nông sản hữu cơ hoặc dịch vụ du lịch cộng đồng.
• Biến đổi khí hậu: Các hiện tượng thời tiết cực đoan, hạn hán và thiên tai thường xuyên khiến sinh kế bấp bênh và khó duy trì lâu dài.

Tuy nhiên, đi kèm với thách thức là các cơ hội mới đang mở ra từ xu hướng toàn cầu hóa, chuyển đổi xanh và số hóa nông nghiệp. Cơ hội bao gồm:

• Gia tăng hỗ trợ quốc tế: Các quỹ khí hậu, quỹ REDD+ và hỗ trợ từ tổ chức phát triển quốc tế giúp cộng đồng tiếp cận tài chính để chuyển đổi sinh kế.
• Thị trường tiêu dùng xanh: Nhu cầu toàn cầu đối với sản phẩm hữu cơ, có nguồn gốc bền vững đang mở rộng, tạo cơ hội cho người sản xuất nhỏ tiếp cận thị trường ngách có giá trị cao.
• Công nghệ và chuyển đổi số: Ứng dụng điện thoại thông minh, bản đồ số, hệ thống cảnh báo sớm giúp nông dân và ngư dân dự báo rủi ro và nâng cao hiệu quả sản xuất.

Chính sách và chiến lược hỗ trợ sinh kế bền vững

Để sinh kế bền vững được thực hiện hiệu quả trên diện rộng, cần có một hệ sinh thái chính sách toàn diện, bao gồm khung pháp lý, tài chính, thể chế và hỗ trợ kỹ thuật. Một số chính sách cần thiết có thể kể đến:

• Hỗ trợ tài chính và tín dụng vi mô: Chính phủ và tổ chức phát triển cần tạo cơ chế tín dụng ưu đãi, bảo hiểm rủi ro khí hậu cho nông dân và người nghèo.
• Đào tạo và giáo dục cộng đồng: Xây dựng chương trình tập huấn kỹ thuật nông nghiệp sinh thái, quản lý rừng, mô hình sản xuất – kinh doanh bền vững.
• Thúc đẩy thị trường công bằng: Hỗ trợ chứng nhận sản phẩm sinh thái, xúc tiến thương mại, tạo sàn giao dịch trực tuyến để kết nối nhà sản xuất và người tiêu dùng.
• Hợp tác công – tư (PPP): Huy động doanh nghiệp đồng hành trong chuỗi giá trị nông nghiệp – môi trường nhằm tăng hiệu quả và mở rộng quy mô tác động.

Theo FAO, chiến lược quốc gia về sinh kế bền vững nên tích hợp vào các chương trình phát triển nông thôn, biến đổi khí hậu và phục hồi sau thiên tai, thay vì triển khai riêng rẽ.

Kết luận

Sinh kế bền vững là giải pháp phát triển bao trùm, kết hợp hài hòa giữa mục tiêu kinh tế, xã hội và môi trường. Nó không chỉ giúp người dân nghèo thoát khỏi vòng luẩn quẩn phụ thuộc, mà còn góp phần giữ gìn tài nguyên và văn hóa cộng đồng. Khi được thiết kế phù hợp và triển khai có sự tham gia thực chất, sinh kế bền vững có thể trở thành trụ cột trong chuyển đổi mô hình phát triển theo hướng công bằng và thích ứng khí hậu.

Tuy nhiên, để khái niệm này phát huy hiệu quả thực tiễn, cần sự cam kết dài hạn từ chính phủ, sự linh hoạt trong chính sách, và sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều bên liên quan. Chỉ khi người dân trở thành chủ thể, không chỉ là đối tượng hỗ trợ, sinh kế bền vững mới thật sự bền vững.